ÇAMHUSİ (Gürcüce: ჩამხუსი; translit.:  “çamh’usi”), tarihsel Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Tao bölgesinin yerleşim birimlerinden biridir. Bugün Erzurum ilinin Şenkaya ilçesinde yer alır ve adı Dokuzelma olarak değiştirilmiştir.

KÖYÜN ADI
Bugün Dokuzelma adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Çamhusi’dir. 1907 yılında bölgeyi gezen Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili köyün adını aynı şekilde, Çamhusi (ჩამხუსი) biçiminde yazmıştır.^[1] Bununla birlikte, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 tarihindeki nüfus sayımında köyün adını Şamhos (Шамхос) olarak kaydetmişlerdir.^[2]

Köyün eski adı Türkçede farklı biçimler almıştır. 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca kitapta köyün adı Şamkas (شامقاص) olarak yazılırken, 1933 yılında Dahiliye Vekaleti’nin yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta ise Şamhas olarak verilmiştir.^[3,4] İçişleri Bakanlığı’nın bir yayını olarak 1968’de basılmış Köylerimiz adlı kitapta ise köyün eski adı 1928 yılında olduğu gibi Şamkas, yeni adı da Dokuzelma geçer.^[5]

TARİHÇE
Tarihsel Tao bölgesinde yer alan Çamhusi’nin kuruluşu hakkında bilgi yoktur. Ancak burada varlığı bilinen kilisenin 7. yüzyılda inşa edilmiş olması, köyün çok eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Tao bölgesi bu dönemden itibaren Gürcü hükümdarlar tarafından yönetiliyordu. 11. yüzyılın sonlarında Büyük Selçukluların hakim olduğu bölge, daha sonra birleşik Gürcistan Krallığı sınırları içinde yer aldı. Birleşik Gürcistan Krallığı’nın parçalanmasından sonra Çamsuhi ve çevresi, 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Gürcü atabeglerin devleti olan Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) idaresinde kaldı. 16. yüzyılın sonlarına doğru Osmanlılar Samtshe-Saatabago’nun topraklarının büyük kısmını ele geçirerek bölgeyi Çıldır Eyaleti’ne dönüştürdüler ve Çamsuhi de bu eyaletin içinde kaldı.

Çamsuhi, uzun süre Osmanlı idaresinde kaldıktan sonra 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonucunda Rusların eline geçti. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra, 1886 yılında yapılan nüfus sayımında Çamsuhi’de sadece 17 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Kürt olarak kaydedilmiştir. Köyün nüfusu 1896’da 24 kişiye, 1906’da da 35 kişiye yükselmişti. Candan Badem’in Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin adlı kitabında bu Kürt nüfusunun Beritanlı aşireti üyeleri olduğu belirtilmiştir. Çarlık yönetiminde Çamsuhi, Kars oblastının Oltu sancağına (okrug) bağlı Oltu kazasında (uçastok) yer alıyordu.^[6,7] Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların erken dönemdeki tahriri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Çamsuhi’nin yer almaması köyün o tarihte boşalmış olmasıyla ilişkili olabilir.^[8] Kürtlerin bu köye geç dönemde yerleştirilmiş olma ihtimali vardır.

Rus idaresi devam ederken Çamsuhi köyünü ziyaret eden Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili’nin verdiği bilgiye göre, köyün yakınında, Solomonkala’nın (Solomonisi)  olduğu kayanın dibinde planıyla dikkat çeken bir kilise vardı. Ancak kilise tamamen yıkıktı. Bu yıkıntılardan sadece kilisenin planını tespit etmek mümkündü.^[9]

Çamhusi, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum’da tutunamadı. Sovyet Rusya’ya 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Çamhusi’nin de içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin Türkiye’ye bırakıldı.^[10]

Çamhusi köyü 1928’de Şamkas adıyla Erzurum vilayetinin Oltu kazasına bağlıydı. 1933 yılında Şamhas adıyla aynı idari konuma sahipti. İçişleri Bakanlığı’nın 1968’de yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün eski adının Şamkas, yeni adının Dokuzelma olarak verilmiş olması, köyün adının “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1933-1968 arasında değiştirildiğini göstermektedir.^[11]

TARİHSEL YAPILAR
Çamhusi köyünde yapımı oldukça eskiye giden bir kilisenin varlığı bilinmektedir. Bir köy kilisesi olan Çamhusi Kilisesi, 7. yüzyılda inşa edilmiş, kubbeli ve tetrakonkhos planlı bir yapıydı. 1907’de köyü gezmiş olan Gürcü tarihçi Ekvtime Takaişvili de o tarihte tamamen yıkık olan kilisenin planına dikkat çekmiştir. Takaişvili’ye göre, kilise tetrakonkhos değil, haç planlı bir yapıydı ve haç kollarında birer oda vardı. Bu odalar kilisenin apsisleri gibi binanın dışına taşıyordu. Takaişvili Çamhusi Kilisesi’nin Mtsheta Kilisesi, Ateni Sioni Kilisesi ve Martvili Kilisesi’yle aynı tarzda olduğunu, ama bu üçüne göre daha geç tarihte, yaklaşık olarak 8-9. yüzyılda inşa edilmiş olabileceğini belirtir. Günümüzde kilise tamamen ortadan kaldırılmış ve yerine cami inşa edilmiştir.^[12,13]

Kaynakça:
1. ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 29.
2. ^ “Oltu kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 226.
4. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, 1933, İstanbul, s. 689.
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, 1968, Ankara, s. 639.
6. ^ “Oltu kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 121.
8. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
9. ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 29.
10. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
11. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, 1968, Ankara, s. 639.
12. ^ Ekvtime Takaişvili, 1907 Yılı Kola-Oltisi ve Çangli’de Arkeolojik Araştırmalar Gezisi (Gürcüce), 1938, Paris, s. 29.
13. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 118.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır.