Parna-Beka Ciladze: CANİK SANCAĞININ ETNİK VE DEMOGRAFİK YAPISI (1900)

CANİK SANCAĞININ ETNİK VE DEMOGRAFİK YAPISI (1900)

Osmanlı Devleti idari reformlara girişince, eyalet sisteminden vilayet sistemine geçti. Bu vilayetlerden biri, Karadeniz bölgesinin büyük bölümünü kapsayan Trabzon vilayetiydi. 1867’de kurulan bu vilayetin sınırları batıda Alaçam’dan doğuda Çürüksu’ya (bugün Gürcistan’da Kobuleti) kadar uzanıyordu. Trabzon vilayeti, batıdan başlayarak Canik, Trabzon, Gümüşhane ve Lazistan sancaklarından oluşuyordu. Karadeniz’de kıyısı olmayan tek sancak, Gümüşhane sancağıydı. 93 Harbi’nde (1877-1878) Osmanlı İmparatorluğu yenilince, Lazistan sancağının büyük kısmı Rusya sınırları içinde kalmıştı. İki ülke arasındaki sınır Hopa’ya çekilmişi; Lazistan sancağına bağlı Çürüksu, Batum, Acara ve Livana kazaları da Rusya’nın bir parçası haline gelmişti.

CANİK SANCAĞI
Trabzon vilayetinin en batıdaki sancağı olan Canik sancağı, 1900 yılında Bafra, Samsun, Çarşamba, Terme, Ünye ve Fatsa kazalarından oluşuyordu. Sınırları batıda Alaçam’dan başlıyor ve doğuda, eskiden Fatsa kazasına, bu tarihte ise Ordu kazasına bağlı olan Boloman’da son buluyordu. Alaçam nahiyesi Bafra kazasına, Kavak nahiyesi Samsun kazasına, Karakuş (Akkuş) nahiyesi Ünye kazasına bağlıydı. Bu nahiyelerin nüfusu, 1900 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde, bağlı oldukları kazalar içinde verilmiştir.
Canik adının, Lazların ülkesi anlamına gelen Gürcüce Caneti’den (ჭანეთი) geldiğine dair görüşler vardır. Caneti ise, Laz anlamına gelen “Cani/Çani” (ჭანი) kelimesinden türemiştir. Canik adının kökeninden söz etmemin nedeni, vilayetin ahalisinin çoğunluğunun etnografya bilimi açısından Kafkas ırkından Laz ve Türk ırkının karışımı olduğunun salnamede belirtilmiş olmasıdır. Salnamede “ırk” anlamında “cins” kelimesinin kullanılmış olduğunu da belirtmek isterim. Söz konusu kaynakta vilayetin nüfusunun bir kısmının Çerkes ve Gürcü muhacirlerden oluştuğu, bu iki ırkın bedenen latif ve doğuştan zeki ve yetenekli olduğu da ifade edilmiştir. Gücülerin “muhacir” kategorisinde gösterilmesi, tarihsel olarak Gürcülerin yaşadığı toprakların bu tarihte Trabzon vilayetinin sınırları dışında kalmış olmasıyla alakalıdır. Bu tarihte vilayet sınırları içinde sadece göçle gelen Müslüman Gürcüler yaşıyordu. Müslüman nüfusun Hanefi mezhebinden olduğunu belirtmiş ama vilayet sınırları içinde Alevilerin varlığından söz edilmemiştir. Hıristiyan ahali de Rum, Ermeni, Ermeni Katolik ve Protestan olarak verilmiştir. Dikkat çekici bir nokta ise, vilayet sınırları içinde Yahudilerin olmadığının belirtmiş olmasıdır.
Vilayet sınırları içinde beş dilin konuşulduğu bilgisi değişik yılların salnamelerinde yer almıştır. Bu diller Türkçe, Rumca, Ermenice, Çerkesçe ve Gürcüce olarak sayılmış, Türkçenin ortak dil olduğu belirtilmiştir. Canik sancağında yaşayanların kıyafetinden söz edilirken, Çerkes ve Gürcülerin milli kıyafetle dolaştıklarına dikkat çekilmiştir. Trabzon vilayeti için yapılan bu genel tespitlerin Canik sancağı için de geçerli olduğunu belirtmeliyim.

CANİK SANCAĞININ NÜFUSU
Söz konusu salnameye göre, 1900 yılından Canik sancağının nüfusu 319.299 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun 226.590’ı Müslüman, 92.706’sı Hıristiyan idi. Bu da Canik sancağının % 29,03’nün Hıristiyan nüfus barındırdığı anlamına gelir. Hıristiyan nüfus ise, Rum, Ermeni, Katolik ve Protestanlardan oluşuyordu. Hıristiyan nüfus içinde 72.534 kişi Rum olarak kaydedilmiştir. Bu da Hıristiyan nüfusunun % 78,24’nün Rumlardan oluştuğu anlamına gelir. Rum nüfusun toplam nüfus içindeki oranı ise, % 22,71’dir. Ermeni nüfusu ise,19.543 kişiden ibaretti. Ermeni nüfusunun Hıristiyan nüfus içindeki oranı % 21,08 iken, toplam nüfus içindeki payı % 6,12’dir. Canik sancağında Ermenilere göre Rumların çok fazla bir nüfusa sahip olduğu bu kayıtlardan anlaşılmaktadır. Ayrıca bu tarihte sancakta 74 Katolik, 555 Protestan yaşıyordu. Ne var ki, Müslümanların etnik olarak hangi halklardan oluştuğu belirtilmediği gibi, Katolik ve Protestan nüfusun da etnik kökeni belirtilmemiştir. Öte yandan Katolik ve Protestanlar Hıristiyan nüfus içinde bile yüzde birin altında bir orana sahip olduğu için sancağın nüfusunda önemli bir yer işgal etmemektedir.

Canik Sancağının Nüfusu:
Müslüman: 226.593 (kadın: 112.668; erkek: 113.925)
Rum: 72.534 (kadın: 36.699; erkek: 35.835)
Ermeni: 19.543 (kadın: 9.708; erkek: 9.835)
Katolik: 74 (kadın: 40; erkek: 34)
Protestan: 555 (kadın: 268; erkek: 287)
Toplam: 319.299 (kadın: 159.383; erkek: 159.916)

RUM NÜFUSU
Canik sancağında 72.534 kişiden oluşan Rum nüfusunun kazalara göre dağılımı şöyledir: Samsun kazasında 38.811 kişi, Bafra kazasında 23.877 kişi, Çarşamba kazasında 2.945 kişi, Ünye kazasında 4.419 kişi, Fatsa kazasında da 1.964 kişi. En yüksek Rum nüfusunun Samsun kazasında, en düşük Rum nüfusunun da Fatsa kazasında yaşadığı görülmektedir. Bu verilere göre, Canik sancağındaki toplam Rum nüfusunun % 53,50’si Samsun kazasında yaşıyordu. Samsun kazasındaki Rum nüfusun kazanın toplam nüfusuna oranı, % 49’17 idi. Buradaki Müslüman nüfusun toplam nüfusa oranı ise, % 49,10 kadardı. Samsun kazasında Hıristiyan nüfusun toplam nüfusa oranı da yaklaşık % 50,90’dır. Canik sancağında Müslüman nüfusun azınlıkta olduğu tek yer Samsun kazasıydı. Buradaki Müslüman nüfusun sayısı Rum nüfusundan da azdı. Sancaktaki Rum nüfusunun diğer kazalara oransal dağılımı ise şöyledir: Bafra kazası % 32,91, Çarşamba kazası % 4,06, Terme kazası % 0,71, Ünye kazası % 6,08, Fatsa kazası % 2,70.

Kazalara Göre Rum Nüfusu:
Samsun kazası: 38.811 (kadın: 19.940; erkek: 18.871)
Bafra kazası: 23.877 (kadın: 11.809; erkek: 12.068)
Çarşamba kazası: 2.945 (kadın: 1.469; erkek: 1.476)
Terme kazası: 518 (kadın: 272; erkek: 246)
Ünye kazası: 4.419 (kadın: 2.249; erkek: 2.170)
Fatsa kazası: 1.964 (kadın: 960; erkek: 1.004)

ERMENİ NÜFUSU
Canik sancağında 19.543 kişiden oluşan Ermeni nüfusunun kazalara göre dağılımı şöyledir: Samsun kazası 1.193 kişi, Bafra kazası 999 kişi, Çarşamba kazası 9.751 kişi, Ünye kazası 4.690 kişi ve Fatsa kazası 854 kişi. Canik sancağı içinde en fazla Ermeni Çarşamba kazasıda yaşıyordu. Bu sayı, Canik sancağındaki Ermeni nüfusunun % 49,89’unu oluşturuyordu. Sancağın Ermeni nüfusunun yarısının Çarşamba kazasında yaşadığını söylersek, yanlış olmaz. Fatsa kazası ise, Ermeni nüfusunu en az barındıran yerdi. Sancaktaki Ermeni nüfusunun sadece % 4,36’sı Fatsa kazasında yaşıyordu. Ermeni nüfusunun diğer kazalara oransal dağılımı ise şöyledir: Samsun kazası % 6.10, Bafra kazası % 5.11, Terme kazası % 10,52, Ünye kazası % 23,99.

Kazalara Göre Ermeni Nüfusu:
Samsun kazası: 1.193 (kadın: 581; erkek: 612)
Bafra kazası: 999 (kadın: 473; erkek: 526)
Çarşamba kazası: 9.751 (kadın: 4.955; erkek: 4.796)
Terme kazası: 2.056 (kadın: 1.011; erkek: 1.045)
Ünye kazası: 4.690 (kadın: 2.267; erkek: 2.423)
Fatsa kazası: 854 (kadın: 421; erkek: 433)

SAMSUN KAZASININ NÜFUSU
Samsun kazası, Canik sancağında en fazla nüfusa sahip kazaydı. Öte yandan Müslüman nüfusun azınlıkta olduğu tek kaza, Samsun kazasıydı. 38.751 Müslüman nüfusa karşılık 40.167 Hıristiyan nüfus vardı. Hıristiyan nüfusun toplan nüfusa oranı % 50,89 idi. Hıristiyan nüfusunun % 96,62’si Rumlardan oluşuyorken, Ermenilerin toplam Hıristiyan nüfus içindeki oranı % 2,97 idi.
Canik sancağındaki Hıristiyan nüfus % 43,33’ü Samsun kazasında yaşıyordu.

Müslüman: 38.751 (kadın: 18.441; erkek: 20.310)
Rum: 38.811(kadın: 19.940; erkek: 18.871)
Ermeni: 1.193 (kadın: 581; erkek: 612)
Katolik: 74 (kadın: 40; erkek: 34)
Protestan: 89 (kadın: 49; erkek: 40)
Toplam: 78.918 (kadın: 39.051; erkek: 39.867)

BAFRA KAZASININ NÜFUSU
Bafra kazasında Müslümanlar nüfusun % 61,92’sini oluşturuyordu. Bunun yanında Bafra, Canik sancağı kazaları arasından Samsun kazasından sonra en fazla Rum nüfusa sahip olan kazaydı. Bu nüfus toplam nüfusun % 36,54’ünü oluşturuyordu. Bafra kazasında toplam 24.876 kişiden ibaret olan Hıristiyan nüfusun % 95,98’ni Rumların oluşturduğu anlaşılmaktadır. Ermenilerin toplam nüfusa oranı % 1,52 iken, Hıristiyan nüfus içindeki payı % 4,01 idi.
Canik sancağındaki Hıristiyan nüfusun % 26,84’ü Bafra kazasında yaşıyordu.

Müslüman: 40.451 (kadın: 20.276; erkek: 20.175)
Rum: 23.877 (kadın: 11.809; erkek: 12.068)
Ermeni: 999 (kadın: 473; erkek: 526)
Toplam: 65.327 (kadın: 32.558; erkek: 32.769)

ÇARŞAMBA KAZASININ NÜFUSU
Çarşamba kazasının toplam nüfusunun % 78,95’i Müslümanlardan oluşuyordu. Bunun yanı sıra Çarşamba kazası, Canik sancağının diğer kazalarına göre en fazla Ermeni nüfusa sahip olması açısından dikkat çekicidir. Ermeni nüfusun toplam nüfus içindeki oranı, % 15,58 idi. Bu da Çarşamba kazasındaki toplam Hıristiyan nüfusun % 74,08’ine denk düşüyordu. Çarşamba kazasında Hıristiyan nüfusun toplamı ise, 13.162 kişiden oluşuyordu ve Hıristiyan nüfusunun toplam nüfus içindeki payı % 21,04 idi. Çarşamba kazası, Samsun kazasından sonra Protestan nüfusa sahip olan ikinci kazaydı. Canik sancağındaki toplam Protestan nüfusunun % 83,96’sı Çarşamba kazasında yaşıyordu. Çarşamba’daki Rum nüfusun toplan nüfus içindeki payı % 4,70 iken, Hıristiyan nüfus içindeki oranı % 22,37 idi.
Canik sancağındaki Hıristiyan nüfusun % 14,19’u Çarşamba kazasında yaşıyordu.

Müslüman: 49.391 (kadın: 24.510; erkek: 24.881)
Rum: 2.945 (kadın: 1.469; erkek: 1.476)
Ermeni: 9.751 (kadın: 4.955; erkek: 4.796)
Protestan: 466 (kadın: 219; erkek: 247)
Toplam: 62.553 (kadın: 31.153; erkek: 31.400)

TERME KAZASININ NÜFUSU
Terme kazası, nüfus açısından Canik sancağının en küçük kazasıydı. Kazanın nüfusunun % 88,04’ü Müslümanlardan oluşuyordu. Kazada 18.957 Müslüman nüfusa karşılık 2.574 Hıristiyan nüfus vardı. Hıristiyan nüfusun % 79,87’sini Ermeniler oluşturuyordu. Ermenilerin genel nüfusa oranı ise, %9,54 idi. Rumların toplam nüfus içindeki payı % 2,40 iken, Hıristiyan nüfusa oranı % 20,12 idi.
Canik sancağındaki Hıristiyan nüfusun % 2,78’i Terme kazasında yaşıyordu.

Müslüman: 18.957 (kadın: 9.669; erkek: 9.288)
Rum: 518 (kadın: 272; erkek: 246)
Ermeni: 2.056 (kadın: 1.011; erkek: 1.045)
Toplam: 21.531 (kadın: 10.952; erkek: 10.579)

ÜNYE KAZASININ NÜFUSU
Ünye kazasının nüfusunun % 84,65’i Müslümanlardan oluşuyordu. Kazadaki toplam Hıristiyan nüfusu ise, 9.109 kişiden ibaretti ve bu nüfusun genel nüfusa oranı % 15,35 idi. Müslümanlardan sonra ikinci sırada Ermeniler geliyordu. Ermeni nüfusunun genel nüfus içindeki payı % 7,90 iken, Hıristiyan nüfus içindeki oranı % 51,48 idi. Bu oranın kalan kısmını ise, Rumlar oluşturuyordu.
Canik sancağındaki Hıristiyan nüfusun % 9,83’ü Ünye kazasında yaşıyordu.

Müslüman: 50.238 (kadın: 25.531; erkek: 24.707)
Rum: 4.419 (kadın: 2.249; erkek: 2.170)
Ermeni: 4.690 (kadın: 2.267; erkek: 2.423)
Toplam: 59.347 (kadın: 30.047; erkek: 29.300)

FATSA KAZASININ NÜFUSU
Fatsa kazası, nüfus açısından Terme kazasından sonra en küçük kazaydı. Nüfusunun % 91,08’i Müslümanlardan oluşuyordu. Kazada 2.818 kişi Hıristiyan nüfus vardı ve bu nüfus, toplam nüfus içinde sadece %8,92 paya sahipti. Rum nüfusun Hıristiyan nüfus içindeki payı ise, % 69,69 idi. Kalanı Ermenilerden oluşuyordu.
Canik sancağındaki Hıristiyan nüfusun % 3,03’ü Fatsa kazasında yaşıyordu.

Müslüman: 28.805 (kadın: 14.241; erkek: 14.564)
Rum: 1.964 (kadın: 960; erkek: 1.004)
Ermeni: 854 (kadın: 421; erkek: 433)